بیماری غده هیپوفیز چیست؟ علائم و راههای درمان آن

غده هیپوفیز بخشی از سیستم غدد درون‌ریز شماست. عملکرد اصلی آن ترشح هورمون‌های مشخص در جریان خون است.

این هورمون‌ها می‌توانند سایر اندام ها و غدد را تحت تأثیر قرار دهند به ویژه:

• تیروئید “thyroid”
• اندام‌های تولید مثل
• غدد فوق کلیوی

غده هیپوفیز گاهی غده اصلی نیز نامیده می‌شوند زیرا در بسیاری از فرآیندها درگیر هستند.

آناتومی و عملکرد غده هیپوفیز چگونه است؟

غده هیپوفیز کوچک و بیضی شکل است. در پشت بینی شما و در نزدیکی بخش زیرین مغز شما قرار دارد. با ساختاری ساقه مانند به هیپوتالاموس “hypothalamus” متصل می‌شود.

هیپوتالاموس ناحیه کوچکی از مغز شما است. این ناحیه در کنترل تعادل عملکردهای بدن شما بسیار مهم است. هیپوتالاموس ترشح هورمون‌ها از غده هیپوفیز را کنترل می‌کند.

اندازه و مکان غده هیپوفیز

غده هیپوفیز در مغز و بین هیپوتالاموس و غده کاجی “Pineal gland” (غده صنوبری یا اپی فیز)، درست در پشت پل بینی قرار دارد. تقریباً به اندازه یک نخود است و توسط ساقه نازکی از رگ‌های خونی و سلول‌های عصبی به مغز متصل می‌شود. لوب فرونتال بزرگترین قسمت هیپوفیز است طبق راهنمای  Merck، این لوب 80 درصد وزن کلی غده را تشکیل می‌دهد.

عملکرد غده هیپوفیز

غده اصلی یا غده هیپوفیز غده تیروئید، غده فوق کلیه، تخمدان‌ها و بیضه‌ها را کنترل می‌کند. گرچه ممکن است مسئول این غدد باشد اما فرمان‌ها و درخواست‌های خود را از غده نزدیک خود، هیپوتالاموس دریافت می‌کند.

اصولاً غدد و هورمون‌ها یک زنجیره ارتباطی طولانی در بدن هستند. هیپوتالاموس سیگنال‌هایی به شکل هورمون به غده هیپوفیز می‌فرستد و به او می‌گوید که چه مقدار هورمون برای ارسال به غده‌های دیگر لازم است. سپس هیپوفیز هورمون‌هایی ترشح می‌کند که به غدد نشان می‌دهد چه مقدار هورمون برای ترشح نیاز دارند.

غده هیپوفیز را می‌توان به دو قسمت مختلف تقسیم کرد: لوب‌های قدامی و خلفی.

لوب قدامی “Anterior  lobe”

لوب قدامی یا لوب پیشین غده هیپوفیز شما از چندین نوع سلول مختلف تشکیل شده است.

این لوب انواع مختلفی از هورمون‌ها را تولید و آزاد می‌کند از جمله:

• هورمون رشد. این هورمون به طور کلی رشد و نمو جسمی را تنظیم می‌کند. به طور معمول هورمون رشد می‌تواند رشد را در تمام بافت‌های شما تحریک کند. اهداف اصلی آن استخوان‌ها و عضلات هستند.
• هورمون تحریک کننده تیروئید. این هورمون، تیروئید شما را فعال می‌کند تا هورمون‌های تیروئید آزاد شوند. همچنین غده تیروئید و هورمون‌هایی که تولید می‌کند برای متابولیسم “metabolism” بسیار مهم است.
• هورمون آدرنوكورتيكوتروپيك “Adrenocorticotropic”. این هورمون باعث تحریک غدد فوق کلیه در تولید کورتیزول “cortisol” و سایر هورمون‌ها می‌گردد.
• هورمون محرک فولیکول “Follicle”. هورمون محرک فولیکول در ترشح استروژن و رشد سلول‌های تخمک در زنان نقش دارد. همچنین برای تولید سلول اسپرم در مردان بسیار مهم است.
• هورمون رنگدانه‌ساز. هورمون لوتئین‌ساز “Luteinizing” در تولید استروژن “estrogen” در زنان و تستوسترون “testosterone” در مردان نقش دارد.
• پرولاکتین “Prolactin”. پرولاکتین به زنانی که شیرده هستند کمک می‌کند تا شیر تولید کنند.
• اندورفین “Endorphins”. اندورفین خاصیت تسکین دهنده درد دارد و تصور می‌شود به “مراکز لذت” یا “سامانه پاداش” مغز متصل است.
• انکفالین‌ها “Enkephalins”. انکفالین‌ها ارتباط نزدیکی با اندورفین “endorphin” دارند و دارای اثرات تسکین دهنده درد مشابه هستند.
• هورمون محرک بتا ملانوسیت “Beta-melanocyte”. این هورمون در تحریک افزایش رنگدانه‌سازی پوست در پاسخ به قرار گرفتن در معرض اشعه ماورا بنفش کمک می‌کند.

لوب خلفی “Posterior lobe”

لوب خلفی یا لوب پسین غده هیپوفیز نیز هورمون ترشح می‌کند. به طور معمول این هورمون‌ها در هیپوتالاموس شما تولید و در لوب خلفی ذخیره می‌شوند تا زمانی که ترشح شوند.

هورمون‌های ذخیره شده در لوب خلفی عبارتند از:

• وازوپرسین “Vasopressin”. به این هورمون ضد ادرار نیز گفته می‌شود. این هورمون به بدن شما کمک می‌کند تا آب را حفظ کرده و از کمبود آب بدن جلوگیری کند.
• اکسی توسین “Oxytocin”. این هورمون ترشح شیر مادر را تحریک می‌کند. همچنین باعث تحریک انقباضات رحم در حین زایمان می‌شود.

 

 

هیپوفیز پرکار چقدر شایع است؟

تومورهای کوچک خوش خیم هیپوفیز (آدنوم “adenomas”) نسبتاً شایع هستند. این احتمال وجود دارد که این تومورها ترشح کننده باشند (مقدار زیادی هورمون آزاد می‌کنند) یا ترشح نداشته باشند و علائمی نیز ایجاد نکنند. پرولاکتینوما “Prolactinomas” متداول‌ترین نوع تومورهای هیپوفیز است که در حدود 1 نفر از هر 10000 نفر مشاهده می‌شود. آن‌ها در زنان بیشتر از مردان مشاهده شده است.

آکرومگالی یک بیماری بسیار نادر است که هر ساله فقط در 3 نفر از 1 میلیون نفر اتفاق می‌افتد. به طور کلی در بزرگسالان 40 تا 45 ساله تشخیص داده می‌شود.

سندرم کوشینگ نوعی اختلال نسبتاً نادر است که عمدتا در بزرگسالان از 20 تا 50 سال رخ می‌دهد. وقتی این سندرم در اثر آدنوم ایجاد می‌شود، در زنان حدود 5 برابر بیشتر از مردان است.

 

شرایط غده هیپوفیز

چندین بیماری می‌تواند بر غده هیپوفیز شما تأثیر بگذارند. اصلی‌ترین آن‌ها ناشی از تومور در غده هیپوفیز یا اطراف آن است. این وضعیت می‌تواند بر ترشح هورمون‌ها تأثیر بگذارد.

نمونه‌هایی از اختلالات غده هیپوفیز عبارتند از:

• تومورهای هیپوفیز. به طور معمول تومورهای هیپوفیز غیرسرطانی هستند. با این حال آن‌ها اغلب در ترشح هورمون‌ها اختلال ایجاد می‌کنند. همچنین این تومورها می‌توانند مناطق دیگر مغز شما را تحت فشار قرار دهند و منجر به مشکلات بینایی یا سردرد شوند.
• هیپوپیتاریسم “Hypopituitarism”. این وضعیت باعث می‌شود که غده هیپوفیز شما، هورمون‌های خود را به مقدار کم تولید نماید یا هیچ یک از آن‌ها را تولید نکند. این موضوع می‌تواند مواردی مانند رشد یا عملکرد سیستم تولید مثل را تحت تأثیر قرار دهد.
• آکرومگالی “Acromegaly”. غده هیپوفیز شما در این شرایط بیش از حد هورمون رشد تولید می‌کند. این وضعیت می‌تواند منجر به رشد بیش از حد اندام‌ها به خصوص رشد نا متعارف دست و پا شود. اغلب این وضعیت با تومورهای هیپوفیز همراه است.

آکرومگالی می‌تواند باعث موارد زیر شود:

• رشد بی‌رویه دست و پا.
• تغییر در ساختار صورت. این امکان وجود دارد که فک و ابرو نامتعارف و بیرون زده و بینی، زبان و لب‌ها بزرگتر از حد استاندارد باشند.
• پوست ضخیم، درشت و چرب می‌شود.
• پریودهای نامنظم در زنان و اختلال نعوظ در مردان.
• افزایش خطر فشار خون بالا، دیابت، حمله قلبی و انواع خاصی از سرطان.
• دیابت insipidus. این شرایط می‌تواند به دلیل مشکل در آزاد شدن وازوپرسین ” vasopressin” ایجاد شود. به طور معمول این نوع دیابت به دلیل آسیب دیدگی سر، جراحی یا تومور به وجود می‌آید. در نتیجه افرادی که به این بیماری مبتلا هستند، مقادیر زیادی ادرار به شدت رقیق شده دفع می‌کنند. همچنین آن‌ها ممکن است احساس کنند نیاز به نوشیدن مقدار زیادی آب یا مایعات دیگر دارند.
• بیماری کوشینگ “Cushing”. در افراد مبتلا به این بیماری، غده هیپوفیز بیش از حد هورمون آدرنوکروتیکوتروپیک “adrenocorticotropic” آزاد می‌کند. این وضعیت می‌تواند منجر به کبودی، فشار خون بالا، ضعف و افزایش وزن شود. اغلب این وضعیت توسط یک تومور نزدیک به مغز یا در غده هیپوفیز ایجاد می‌گردد.

علائم بیماری کوشینگ ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• تجمع چربی در قسمت بالای بدن.
• موهای زائد صورت در خانم‌ها.
• علائم و نشانه‌های رنگی یا بنفش روی شکم.
• بروز کبودی شدید در بدن.
• استخوان‌ها ممکن است شکننده باشند و به راحتی آسیب ببینند.
• هیپرپرولاکتینمی “Hyperprolactinemia”. در این شرایط خون شما حاوی مقدار غیرمعمول و زیاد پرولاکتین است. این وضعیت می‌تواند منجر به ناباروری و کاهش میل جنسی شود.

در زنان، پرولاکتینوما ممکن است باعث موارد زیر شود:

• دوره‌های قاعدگی نامنظم
• فقدان دوره‌های قاعدگی
• ترشحات شیری از پستان‌ها

در مردان، تومور تولید کننده پرولاکتین ممکن است باعث هیپوگنادیسم مردان شود. علائم و نشانه‌ها می تواند شامل موارد زیر باشد:

• اختلال در نعوظ
• کاهش تعداد اسپرم
• از دست دادن میل جنسی
• رشد پستان
• آسیب تروماتیک “Traumatic” مغز. این وضعیت ناشی از یک ضربه ناگهانی به مغز شما است. بسته به شدت و نوع آسیب‌دیدگی، گاها این شرایط می‌تواند به غده هیپوفیز آسیب برساند و باعث نقص حافظه، مشکلات ارتباطی یا رفتاری شود.

تومورهای ترشح کننده هورمون تحریک کننده تیروئید

هنگامی که تومور هیپوفیز بیش از حد هورمون تحریک کننده تیروئید تولید می‌کند، غده تیروئید مقدار زیادی از هورمون تیروکسین را تولید می‌نماید. این وضعیت دلیل نادر پرکاری تیروئید یا بیماری تیروئید بیش فعال است.

پرکاری تیروئید می‌تواند متابولیسم بدن شما را تسریع کند و باعث بروز علائم زیر شود:

• کاهش وزن
• ضربان قلب سریع یا نامنظم
• عصبی شدن یا تحریک‌پذیری
• حرکات مکرر روده
• تعریق بیش از حد

 

علائم بیماری غده هیپوفیز

غده هیپوفیز شما درگیر اقدامات و کارهای مختلفی است بنابراین هر شرایط خاصی که در آن وجود داشته باشد، آن وضعیت می‌تواند مجموعه‌ای از علائم را ایجاد نماید.

در صورت مشاهده مرتب موارد زیر با پزشک خود مشورت نمایید و وقت‌های ویزیت خود را تنظیم نمایید.

• سردرد
• ضعف یا خستگی
• فشار خون بالا
• افزایش وزن بدون دلیل
• مشکل خواب
• تغییرات در وضعیت روانی از جمله تغییرات خلقی یا افسردگی
• از دست دادن حافظه
• مسائل تولید مثل از جمله ناباروری، اختلال نعوظ و قاعدگی‌های نامنظم
• رشد بیش از حد یا غیرمعمول مو
• وقتی شیرده نیستید و بچه‌‌ی شیرخواره ندارید، از سینه شما شیر ترشح می‌شود

بسیاری از شرایطی که باعث این علائم می‌شوند به راحتی و با تعیین علت زمینه‌ای بیماری قابل درمان و کنترل هستند.

 

بیماری‌ها و شرایط متاثر از غده هیپوفیز و درمان آن‌ها

بیشتر حالات غده هیپوفیز در اثر تومورهای سرطانی بدخیم یا خوش‌خیم و کیست‌ها ایجاد می‌شود. این رشد نسبتاً رایج است. دکتر ملانی گلدفرب “Dr. Melanie Goldfarb”، جراح غدد درون‌ریز و مدیر برنامه‌های تشخیصی تومور غدد درون‌ریز در مرکز بهداشت پراویدنس “Providence” و جانشین استاد جراحی در انستیتوی سرطان جان وین در این‌باره می‌گوید: “یک ششم افراد دچار تومور یا کیست هیپوفیز هستند.”

طبق گزارشات کلینیک مایو بیشتر این تومورها خوش‌خیم هستند و به طور معمول گسترش نمی‌یابند. یک تومور می‌تواند باعث شود که غده هیپوفیز به اندازه کافی هورمون تولید نکند (شرایطی به نام افت فشار خون یا تولید بیش از حد هورمون یا هر دو به طور همزمان). هنگامی که تولید هورمون از روال عادی و استاندارد خارج می‎شود، به طور معمول غدد دیگر عملکرد نامناسبی خواهند داشت و بیش از حد یا خیلی کم هورمون‌های خاص خود را تولید می‌کنند. اندام‌هایی که به هورمون‌های هیپوفیز وابسته‌اند نیز می‌توانند تحت تأثیر قرار گیرند. این وضعیت می‌تواند طیف گسترده‌ای از اختلالات مانند اختلالات غول پیکری “gigantism”، گالاکتوره “galactorrhea”، اختلال در نعوظ و دیابت مرکزی insipidus را ایجاد کند.

این امکان وجود دارد که توموگرافی کامپیوتری (CT) یا تصویربرداری تشدید مغناطیسی (MRI) به منظور ردیابی رشد تومور استفاده شود و از آزمایشات ساده خون می‌توان در جهت تشخیص مشکل غده هیپوفیز استفاده کرد.

در برخی موارد احتمال این قضیه وجود دارد که تومور و برخی از غده اطراف آن به وسیله جراحی برداشته شوند. خوشبختانه به طور معمول این وضعیت یک مشکل اساسی به حساب نمی‌آید. گلدفرب می‌گوید: “شما می‌توانید تا 95 درصد [غده هیپوفیز] خود را بردارید و همچنان عملكرد كامل و صحیحی داشته باشید.”

این احتمال وجود دارد که پزشک متخصص به غیر از جراحی، تومورها را با تنظیم هورمون از طریق دارو درمان کند. گاها به منظور توسعه درمان و روش اجرایی هیچ کار دیگری انجام نمی‌گردد زیرا این وضعیت به بیمار آسیب نمی‌رساند. در این موارد اغلب متخصصان پزشکی قبل از اقدام صبر می‌کنند و وضعیت را کنترل می‌نمایند.

 

نکاتی در مورد سلامت غده هیپوفیز

به منظور کمک به محافظت از غده هیپوفیز این نکات را دنبال کنید. اگرچه ممکن است به طور کامل از بروز اختلالات هیپوفیز جلوگیری نکنند اما به سلامتی شما کمک می‌کنند.

یک رژیم غذایی متعادل و سالم داشته باشید

به طور کلی یک رژیم متعادل برای سلامتی مفید است اما می‌تواند بر روی هورمون‌ها نیز تأثیر بگذارد.

به عنوان مثال این احتمال وجود دارد که کودکان مبتلا به سوءتغذیه، به منظور رسیدن به اهداف رشد و متناسب با گروه سنی خود به اندازه کافی هورمون رشد تولید نکنند.

نکات کلی به منظور تغذیه سالم شامل موارد زیر است:

• داشتن یک رژیم غذایی غنی از میوه‌ها و سبزیجات که منابع بسیار خوبی از فیبر، ویتامین‌ها و مواد معدنی هستند
• انتخاب منابع خوب چربی مانند آن‌هایی که حاوی اسیدهای چرب امگا 3 و چربی‌های اشباع نشده هستند
• انتخاب غلات کامل نسبت به غلات تصفیه شده
• کاهش مصرف سدیم
• پرهیز از قندهای تصفیه شده
• نوشیدن حداقل چهار تا شش فنجان آب در روز

استرس را کاهش دهید

استرس مزمن می‌تواند منجر به افزایش ترشح کورتیزول شود.

گاها کورتیزول زیاد منجر به موارد زیر می‌شود:

• بی‌خوابی
• افزایش وزن
• اضطراب
• افسردگی

سعی کنید کمی وقت بگذارید و حداقل 30 دقیقه در روز ورزش کنید یا به یک سرگرمی آرامش‌بخش بپردازید تا از استرس و نگرانی‌های روزمره دور شوید.

دکتر زهرا مظلوم خراسانی

متخصص داخلی و فوق تخصص بیماری های غدد و متابولیسم

دارای بورد فوق تخصصی
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد

از جمله خدمات پزشکی ارائه شده در مطب  عبارتند از: تشخیص و درمان بیماری های متابولیک، تیروئید، آدرنال، اختلالات غدد جنسی، متابولیک استخوان، هیپوفیز و مشاور تغییر جنسیت

آدرس مطب: مشهد- بلوار معلم – بین معلم 8و 10- برج آبشار-واحد705

تماس:05136017449

پاسخگویی: روزهای زوج – ساعات 16 الی 19